Nietrzymanie moczu po prostatektomii radykalnej

Nietrzymanie moczu po prostatektomii radykalnej

Artykuł ukazał się w Przeglądzie Urologicznym 2014/2 (84)

Nietrzymanie moczu, obok zaburzeń erekcji, jest najważniejszym powikłaniem po radykalnej prosta­tek­tomii. Pomimo ciągłego rozwoju technicznego (laparoskopia, roboty da Vinci) oraz doskonalenia techniki zabiegu (poczynając od odkryć anatomicznych Walsha na początku lat 80. ub. wieku), nietrzymanie moczu jest w dalszym ciągu bardzo istotnym problemem zarówno dla pacjentów, jak i lekarzy.

W zależności od stopnia nasilenia nietrzymania mo­czu i czasu od operacji pacjenci z nietrzymaniem sta­nowią od kilku do kilkudziesięciu procent. Nie oznacza to jednak, że reszta pacjentów jest całkowicie “sucha”, ponieważ zależy to od przyjętej definicji inkontynencji na potrzeby danego badania.

Nietrzymanie moczu, niezależnie od przyjętej defini­cji, to dla pacjentów, a dla mężczyzn w szczególności, bardzo istotny problem, utrudniający normalne funk­cjonowanie w społeczeństwie – zarówno w życiu pry­watnym, jak i zawodowym. Z powyższych względów nietrzymanie moczu stanowi jedno z najważniejszych wyzwań w urologii rehabilitacyjnej.

To właśnie problemy z nietrzymaniem moczu po za­biegach i operacjach urologicznych przyczyniły się w dużej mierze do powstania specjalistycznych ośrod­ków urologii rehabilitacyjnej na świecie.

W myśl sprawnie działającego systemu opieki nad pa­cjentem urologicznym, po interwencji operacyjnej – radykalnym usunięciu stercza, dalsze leczenie i re­habilitacja urologiczna odbywa się bezpośrednio lub najpóźniej 4 tygodnie po opuszczeniu przez pacjenta szpitala, w odpowiedniej klinice rehabilitacji urolo­gicznej, przy bezpośrednim udziale lekarzy specjali­stów urologów. Należy tutaj podkreślić znaczenie słów “dalsze lecze­nie” – urologia rehabilitacyjna/rehabilitacja urolo­giczna stanowi kontynuację leczenia operacyjnego i integralny, automatyczny element terapii pacjentów.

Artykuł ten ma na celu przybliżenie swego rodzaju state of the art w tematach “inkontynencja po rady­kalnej prostatektomii” – porady, możliwości terapeu­tyczne i wyniki leczenia.

Multimodalny projekt terapeutyczny / nietrzymanie moczu Lublin

Standardem leczenia nietrzymania moczu po prosta­ tektomii radykalnej jest multimodalne postępowanie terapeutyczne. Obejmuje ono zagadnienia urologicz­ ne, fizjoterapeutyczne oraz psychosocjalne.

“WAG” – Wissen, Ausdauer und Geduld

Powyższy skrót to motyw przewodni w całej urologii rehabilitacyjnej. Po niemiecku oznacza po prostu wiedzę (Wissen), którą trzeba pacjentowi przekazać, wytrzymałość (Aus-dauer) oraz cierpliwość (Geduld). W języku angielskim ten skrót kojarzy się z zupełnie czymś innym (WAGs potocznie to atrakcyjne partner­ki piłkarzy-celebrytów), co niezmiernie ułatwia przy­swojenie pojęcia przez męską grupę pacjentów…

Podstawowym zadaniem lekarza urologa w rehabili­tacji urologicznej jest uświadomienie pacjentom, że powyższe trzy elementy są niezwykle istotne w osią­gnięciu sukcesu terapeutycznego. Co więcej – pacjent musi zrozumieć, co się zmieniło po zabiegu oraz to, że czas stacjonarnej rehabilitacji urologicznej po zabie­gu poświęcony jest głównie nauczeniu się właściwego dalszego postępowania i terapii w dalszym etapie am­bulatoryjnym (już po opuszczeniu kliniki rehabilita­cji urologicznej).

Pacjent otrzymuje w czasie leczenia wiele cennych wskazówek zarówno co do techniki ćwi­czeń, leczenia farmakologicznego, jak i postępowania w życiu codziennym, a także dowiaduje się o możliwo­ściach systemowych sektora ambulatoryjnego w myśl całościowej urologii rehabilitacyjnej.

Główne elementy multimodalnej terapii nietrzymanmoczu po radykalnej prostatektomii

• Diagnostyka pacjenta z nietrzymaniem moczu
• Stanowi podstawę do dalszej skutecznej terapii. Każdy pacjent po operacji musi być zdiagnozowany przez lekarza urologa zanim określony zostanie indywidualny plan leczenia nietrzymania moczu. Wstępne badanie obejmuje: – określenie stopnia nietrzymania moczu – 24h Pad-test standard według ICS (International Continence Society); – protokół mikcji;
  – wykluczenie zakażenia dróg moczowych (badanie moczu);
  – zbadanie stanu czynnościowego zwieracza zewnętrznego cewki moczowej (badanie palcem przez odbytnicę oraz przy użyciu wideoendosko­pii w połączeniu z jednoczesnym biofeedback – jest to niezwykle istotny element, który znacznie ułatwia pacjentom dalsze właściwe zrozumienie i efektywność treningu kontynencji; podczas wideoendoskopii zwieracza cewki pacjenci “wizualizują” właściwą aktywację mięśnia zwieracza);
  – USG dróg moczowych;
  – uroflowmetrię,
  – dodatkowo badanie urodynamiczne w przypadku podejrzenia innych czynników jako przyczyn nietrzymania.

Trening kontynencji (pelvic floor training, Beckenbodentraining) / nietrzymanie moczu Lublin

Bezpośrednio po radykalnej prostatektomii najbar­dziej dokuczliwą dolegliwością dla pacjentów jest nie­trzymanie moczu. Trening kontynencji dla pacjentów urologicznych wywodzi się od popularnego wśród ko­biet treningu mięśni dna miednicy i bardzo go przy­pomina. Trening ten często nazywany jest u kobiet treningiem mięśni Kegla (od amerykańskiego gineko­loga, który pod koniec lat 40. ub. wieku odkrył zna­czenie i rolę treningu mięśni dna miednicy w nietrzy­maniu moczu u kobiet).

Do dnia dzisiejszego powstało wiele prac naukowych potwierdzających skuteczność tego treningu. Odmianą treningu mięśni Kegla jest trening konty­nencji u mężczyzn po radykalnej prostatektomii.

Ćwiczenia według Kegla u kobiet i trening kontynen­cji u mężczyzn to nie jest to samo. Trening mięśni dna miednicy (Kegla) może być (ale nie musi) składową treningu kontynencji (szerszego pojęcia).

Każdego miesiąca spotykam pacjentów, którzy (nie­stety) krótko po prostatektomii zamiast treningu kon­tynencji chodzili do… szkoły rodzenia. Efekt? Rok po operacji potrzebują 1-2 pieluch dziennie. Szan­sa na “naprawienie” błędu maleje z każdym kolejnym miesiącem od zabiegu.

Obecnie przyjętą granicą dla “wyczerpania” zacho­wawczych metod leczenia nietrzymania moczu po ra­dykalnej prostatektomii jest około 18 miesięcy od operacji. Zdarzają się jednak pacjenci, którzy nawet po więcej niż 2 latach od operacji osiągają zadowala­jący efekt końcowy, jeśli trafią pod właściwą specjali­styczną opiekę.

Niestety, nawet w krajach zachodnich (Niemcy, Fran­cja, W. Brytania) niełatwo znaleźć lekarzy i fizjotera­peutów odpowiednio przeszkolonych w prawidłowym treningu kontynencji. Jednym z najczętszych błędów szkoleniowych jest np. jednoczesne napinanie mię­śni pośladkowych podczas aktywacji mięśni odpowie­dzialnych za kontynencję. Innym błędem jest bardzo częsty faulty feedback podczas wykonywania ćwiczeń, który polega na niewłaściwym zgraniu oddechu rów­nolegle do aktywacji mięśni.

Głównym zadaniem tera­peuty jest nauczenie pacjenta selektywnych i izolowa­nych skurczów właściwych mięśni odpowiedzialnych za kontynencję bez współudziału innych (wideoendo­skopowy biofeedback pokazany jest na zdjęciach). To jest główna i bardzo istotna różnica między trenin­giem kontynencji a treningiem ogólnym mięśni dna miednicy (Kegla). Ćwiczenia dla uzyskania trzymania moczu są trudne zarówno dla pacjentów, jak i terapeu­tów, ale przy pomocy doświadczonego specjalisty mo­gą wiele zdziałać.

Fotografia 2	Izolowany selektywny prawidłowy skurcz mięśnia zwieracza cewki

Fotografia 3	Mięsień zwieracz cewki przed aktywacją

Fotografia 4	Faulty feedback – nieselektywny nieizolowany nieprawidłowy skurcz/aktywacja mięśnia zwieracza cewki na skutek dodatkowego zaangażowania tłoczni brzusznej oraz mięśni pośladków

Dokładne omówienie działania i zasady fizjoterapeu­tycznych ćwiczeń kontynencji przekracza ramy te­go artykułu, temat ten będzie jednak kontynuowany w jednym z kolejnych odcinków poświęconych urolo­gii rehabilitacyjnej. Następnym krokiem ćwiczeń kontynencji pacjentów po radykalnej prostatektomii jest trening przyrządowy.

Asumptem do powstania idei treningu przyrządowego było spostrzeżenie, iż dla wielu mężczyzn “normalny” trening kontynencji jest mało atrakcyjny (uważany za “gimnastykaę dla bab”). To “męskie” podejście do te­matu spowodowało uatrakcyjnienie treningu konty­nencji poprzez zastosowanie między innymi elektro­miograficznie sprawdzonych przetransponowanych na przyrząd układów ćwiczeń.

Podczas treningu przy­rządowego uzyskuje się napięcia mięśni nawet 4-krot­nie większe od zwykłego bezprzyrządowego treningu kontynencji. Dlatego niezwykle istotny jest odpowied­ni dobór pacjentów do określonego treningu. Oto kil­ka przykładów, co pacjent może osiągnąć podczas ta­kiego 3-4-tygodniowego treningu po zabiegu.

Przykład 1
Pacjent lat 63, 11 dni po radykalnej prostatektomii
(da Vinci, nerve sparing), BMI 28
Nietrzymanie moczu przy przyjęciu do kliniki
UroReha (24h Pad-Test wg ICS):
Dzień/noc 271 ml/51 ml
Nietrzymanie po 3 tygodniach treningu:
Dzień/noc 13 ml/9 ml

Przykład 2
Pacjent lat 60, 12 dni po radykalnej prostatektomii
(da Vinci, nerve sparing), BMI 23
Nietrzymanie przy przyjęciu do kliniki UroReha
(24h Pad-Test wg ICS):
Dzień/noc 89 ml/76 ml
Nietrzymanie po 3 tygodniach treningu:
Dzień/noc 17 ml/17 ml

Przyklad 3
Pacjent lat 62, 14 dni po radykalnej prostatektomii
(da Vinci, bez nerve sparing), BMI 30
Nietrzymanie przy przyjęciu do kliniki UroReha (24h Pad-Test wg ICS):
Dzień/noc 552 ml/227 ml
Nietrzymanie po 3 tygodniach treningu:
Dzień/noc 333 ml/128 ml

Przykład 4
Pacjent lat 57, 14 dni po radykalnej załonowej
prostatektomii (nerve sparing), BMI 30
Nietrzymanie przy przyjęciu do kliniki UroReha 24h Pad-Test wg ICS):
Dzień/ noc 137 ml/72ml
Nietrzymanie po 3 tygodniach treningu:
Dzień/noc 41 ml/12 ml>

Terapie uzupełniające / nietrzymanie moczu Lublin

Po radykalnej prostatektomii mamy do czynienia przede wszystkim z wysiłkowym nietrzymaniem moczu. Wiemy jednak, że u niektórych pacjentów w mecha­nizmie powstania nietrzymania mogą grać rolę tak­że inne czynniki o charakterze mieszanym lub neu­rogennym. W takich przypadkach sensowne jest zastosowanie terapii uzupełniających do standardo­wego treningu kontynencji.

W urologii rehabilitacyj­nej zastosowanie znajdują elektroterapia, elektroneu­rostymulacja, urządzenia wibracyjne, masaże, kąpiele lecznicze, a nawet akupresura i akupuntura (co cieka­we, ta ostatnia znajduje się w standardach WHO le­czenia enuresis). Wskazanie do terapii uzupełniającej powinien podejmować indywidualnie lekarz urolog, mający doświadczenie i wiedzę także z dziedziny reha­bilitacji oraz medycyny fizykalnej i balneologii.

Opieka psychoterapeutyczna

Pacjent po radykalnej prostatektomii pojawia się w kli­nice rehabilitacji urologicznej i zostaje skonfrontowa­ny z niezwykle poważnym problemami, a mianowicie:
a) mam/miałem raka – co dalej?
b) muszę nosić pieluchy, jak długo?
c) nie mam erekcji.

Jest to wystarczający powód do załamania psychicz­nego. Psychika stanowi niezwykle istotny element w procesie rehabilitacji, także urologicznej. Z własnego doświadczenia wiem, iż pacjenci, którzy są silni psy­chicznie (HADS-Test przy przyjęciu poniżej 8 pkt) lub pacjenci objęci skuteczną opieką psychoterapeutycz­ną osiągają lepsze rezultaty, jeśli chodzi o trzymanie moczu. Wpływ psychiki wydaje się więc także istotny w przypadku wysiłkowego nietrzymania moczu u pa­cjentów urologicznych.

Leczenie farmakologiczne

Mając na uwadze różnorodność przyczyn problemów z nietrzymaniem moczu u pacjentów, podczas reha­bilitacji urologicznej można korzystać z całej palety możliwości terapii farmakologicznej. W zależności od dominujących czynników nietrzymania moczu, zasto­sowanie znajdują między innymi: leki antycholiner­giczne, duloksetyna (dopiero po wyczerpaniu zacho­wawczych metod leczenia), leki rozkurczowe, a także małe zabiegi, jak wstrzyknięcia okołozwieraczowe (bulkin agents) czy wlewki dopęcherzowe.

Podsumowanie

Pomimo ciągle udoskonalanej operacji radykalnego usunięcia stercza oraz wprowadzenia mało inwazyjnej techniki operacji (laparoskopia, roboty), radykalna prostatektomia niesie ze sobą szereg poważnych po­wikłań, z którymi musi borykać się pacjent po zabiegu. Standardem leczenia nietrzymania moczu po prosta­tektomii radykalnej jest multimodalne leczenie oparte na współpracy urologów, fizjoterapeutów oraz innych specjalistów.

Multimodalne leczenie nietrzymania mo­czu rozpoczyna się w warunkach stacjonarnych już około 1-4 tygodni po operacji w specjalnej klini­ce urologii rehabilitacyjnej. Po dokładnym zbadaniu i ocenie stanu pacjenta przez lekarza urologa zostaje opracowany indywidualny plan terapii. Terapia nie­trzymania moczu po prostatektomii obejmuje aspekt urologiczny (rodzaj nietrzymania moczu, urodynami­ka, powikłania wczesne po operacji, wideocystosko­pia, itd.), fizjoterapeutyczny (ćwiczenia) standardowy oraz przy użyciu specjalnych urządzeń), psychotera­peutyczny i socjalny. Główny nacisk fizjoterapeutyczny położony jest na wzmocnienie struktur odpowiedzialnych za mecha­nizm mikcji.

Komplementarna opieka pacjentów urologicznych z nietrzymaniem moczu po radykalnej prostatekto­mii możliwa jest tylko w specjalistycznych ośrod­kach urologii rehabilitacyjnej. Tylko wzajemna i ści­sła współpraca wszystkich wyżej wymienionych grup specjalistów jest gwarantem zapewnienia kompletnej i skutecznej terapii pacjenta urologicznego po zabie­gach operacyjnych.

dr n. med. Andrzej Krzysztof Przybyła
Head of Urology Department
Rehabilitation Center Bad Brückenau
Clinic Hartwald, German Pension Insurance Federal Office. Bawaria, Niemcy